Αποκλειστική συνέντευξη στην Δέσποινα Δημότση. Τεύχος 62, Νοέμβριος 2025
Ο Υπ. Δρ. Δημήτριος Πάφρας είναι θαλάσσιος βιολόγος, συγγραφέας και ερευνητής, με διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας για τη βιολογία και οικολογία του μαργαριτοφόρου οστράκου Pinctada radiata. Έχει συνεργαστεί με το BBC Blue Planet III ως επιστημονικός σύμβουλος, ενώ συμμετέχει ενεργά σε ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα για τη βιώσιμη διαχείριση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων.
Συγγραφέας οκτώ βιβλίων – από επιστημονικά εγχειρίδια έως παιδικά έργα – έχει δει το βιβλίο του «Ο Μαγικός Κόσμος των Ιππόκαμπων» να εγκρίνεται από το Υπουργείο Παιδείας της Κυπριακής Δημοκρατίας για τη Μέση Εκπαίδευση. Οι δημοσιεύσεις του σε διεθνή περιοδικά και οι εκατοντάδες παρεμβάσεις του στον Τύπο τον καθιστούν μία από τις πιο δυναμικές νέες φωνές στον χώρο της θαλάσσιας βιολογίας, της εκπαίδευσης και της προστασίας του περιβάλλοντος.
ΔΔ: Κύριε Πάφρα, καλωσορίζοντάς σας στο περιοδικό μας θα θέλαμε να μας πείτε πώς προέκυψε η ενασχόλησή σας με αυτόν τον τομέα. Τι σας έκανε εντύπωση από παιδί ώστε να ακολουθήσετε την θαλάσσια βιολογία και στη συνέχεια να διαπρέψετε.
ΔΠ: Από πολύ μικρή ηλικία είχα μια έντονη έλξη για τη θάλασσα και τα μυστήριά της. Η πρώτη μου επαφή δεν περιορίστηκε στην απλή παρατήρηση από την ακτή· ήδη ως έφηβος ξεκίνησα να πραγματοποιώ τις πρώτες μου καταδύσεις, γεγονός που μου έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίσω από κοντά τη θαλάσσια ζωή και να κατανοήσω τη μοναδικότητα των οικοσυστημάτων που κρύβονται κάτω από την επιφάνεια. Αυτές οι εμπειρίες διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο σκέψης μου και ενίσχυσαν την επιθυμία να ακολουθήσω σπουδές στη θαλάσσια βιολογία, την αλιευτική οικολογία και την υδατοκαλλιέργεια. Εκείνο το παιδικό ενδιαφέρον και η έλξη που γεννήθηκε μέσα από τις καταδύσεις εξελίχθηκαν σε συστηματική επιστημονική πορεία, με στόχο όχι μόνο την κατανόηση αλλά και την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος.
ΔΔ: Πείτε μας λίγα λόγια για την έρευνα σας για το μαργαριτοφόρο όστρακο Pinctada radiata.
ΔΠ: Η ερευνητική μου δραστηριότητα επικεντρώνεται στο μαργαριτοφόρο όστρακο Pinctada radiata, ένα δίθυρο ξενικής προέλευσης που έχει εγκατασταθεί με επιτυχία στη Μεσόγειο και ιδιαίτερα στον Νότιο Ευβοϊκό κόλπο. Πρόκειται για είδος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς συνδυάζει οικολογικές και οικονομικές προεκτάσεις. Στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής μελετώ τη βιολογία του, την αναπαραγωγική του δυναμική, τη μορφολογία και τις περιβαλλοντικές παραμέτρους που επηρεάζουν την κατανομή και την ανάπτυξή του. Παράλληλα, εξετάζω τον ρόλο του στο τοπικό οικοσύστημα και τις πιθανές προοπτικές αξιοποίησής του στο πλαίσιο της αειφόρου διαχείρισης θαλάσσιων πόρων. Τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα δείχνουν ότι το Pinctada radiata παρουσιάζει αξιοσημείωτη προσαρμοστικότητα, γεγονός που το καθιστά αντικείμενο ενδιαφέροντος όχι μόνο για την επιστημονική κοινότητα, αλλά και για εφαρμογές που σχετίζονται με την αλιεία και την υδατοκαλλιέργεια.
ΔΔ: Σχετικά με την κλιματική κρίση της εποχής θα θέλαμε να μας πείτε πώς και πόσο έχει αυτό επιδεινώσει τις θάλασσες μας στην Ελλάδα και αν προβλέπεται το μέλλον να είναι δυσοίωνο ή υπάρχει ελπίδα καλυτέρευσης της υπάρχουσας κατάστασης.
ΔΠ: Η κλιματική κρίση έχει ήδη αφήσει το αποτύπωμά της στις ελληνικές θάλασσες. Παρατηρούμε αύξηση της θερμοκρασίας των υδάτων, αλλαγές στην αλατότητα, μείωση των επιπέδων οξυγόνου και πιο συχνά ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως οι μεσογειακοί κυκλώνες. Όλα αυτά επηρεάζουν άμεσα τη δομή και τη λειτουργία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, ενώ ευνοούν την εξάπλωση ξενικών ειδών που μεταβάλλουν τις ισορροπίες. Οι συνέπειες είναι ορατές τόσο στη βιοποικιλότητα όσο και στους αλιευτικούς πόρους.
Το μέλλον πράγματι εγκυμονεί κινδύνους, ωστόσο δεν είναι αναπόφευκτα δυσοίωνο. Η θάλασσα έχει αποδεδειγμένα μεγάλη ανθεκτικότητα· αρκεί να της δώσουμε τον απαραίτητο χώρο και χρόνο για να ανακάμψει. Με επιστημονικά τεκμηριωμένη διαχείριση, εφαρμογή περιβαλλοντικών πολιτικών και ουσιαστική ενημέρωση της κοινωνίας, είναι δυνατό να περιορίσουμε σημαντικά τις αρνητικές επιπτώσεις. Υπάρχει ελπίδα βελτίωσης της κατάστασης, εφόσον η δράση μας είναι άμεση, συλλογική και στοχευμένη.
ΔΔ: Πόσο ζημιογόνα είναι η υπεραλίευση που παρατηρείται το τελευταίο χρονικό διάστημα.
ΔΠ: Η υπεραλίευση αποτελεί μία από τις πιο σοβαρές πιέσεις που δέχονται τα ελληνικά θαλάσσια οικοσυστήματα. Η εντατική αλιευτική δραστηριότητα των τελευταίων δεκαετιών έχει οδηγήσει σε μείωση των ιχθυαποθεμάτων κάτω από τα επίπεδα φυσικής αναπλήρωσης. Αυτό δεν σημαίνει μόνο λιγότερα αλιεύματα, αλλά μια συνολική διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας: απώλεια βιοποικιλότητας, αποδυνάμωση της τροφικής αλυσίδας και αλλαγές στη δομή των πληθυσμών.
Παράλληλα, οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις είναι ιδιαίτερα έντονες, καθώς επηρεάζονται οι παράκτιες κοινότητες που στηρίζουν την επιβίωσή τους στην αλιεία. Η λύση δεν μπορεί να είναι άλλη από την υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών διαχείρισης, όπως ο καθορισμός επιστημονικά τεκμηριωμένων ποσοστώσεων, οι εποχικές απαγορεύσεις σε κρίσιμες περιόδους αναπαραγωγής και η εφαρμογή επιλεκτικών εργαλείων που μειώνουν τα παρεμπίπτοντα αλιεύματα. Μόνο μέσα από συνδυασμό επιστημονικής γνώσης, πολιτικής βούλησης και υπεύθυνης στάσης όλων των εμπλεκομένων μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι οι θάλασσες θα συνεχίσουν να παράγουν και για τις επόμενες γενιές.
ΔΔ: Σχετικά με τα τοξικά είδη ψαριών που έχουν παρατηρηθεί, μετά την Κρήτη, και στην περιοχή μας σε μεγάλο αλλά και μικρό βάθος- λαγοκέφαλοι- πως προβλέπεται να είναι το επόμενο διάστημα όσων αφορά την τροφική αλυσίδα (καθώς δεν υπάρχουν θηρευτές), το ψάρεμα, ακόμα και το κολύμπι καθώς σε μεγάλα πλήθη αυτά τα ψάρια είναι άκρως επικίνδυνα για τους κολυμβητές.
ΔΠ: Ο λαγοκέφαλος (Lagocephalus sceleratus) είναι ένα από τα πιο ανησυχητικά ξενικά είδη που έχουν εισβάλει στη Μεσόγειο. Προέρχεται από τον Ινδο-Ειρηνικό και εισήλθε μέσω της Διώρυγας του Σουέζ, βρίσκοντας στις θερμότερες πλέον θάλασσες της Ανατολικής Μεσογείου ιδανικές συνθήκες ανάπτυξης. Το βασικό του χαρακτηριστικό είναι η παρουσία τετροδοτοξίνης, μιας ιδιαίτερα επικίνδυνης νευροτοξίνης, η οποία καθιστά το είδος μη βρώσιμο και θανατηφόρο για τον άνθρωπο. Η απουσία φυσικών θηρευτών στο Αιγαίο και στο Ιόνιο έχει επιτρέψει στους πληθυσμούς του να αυξηθούν σημαντικά. Αυτό δημιουργεί αλυσιδωτές συνέπειες στην τροφική αλυσίδα, καθώς ο λαγοκέφαλος ανταγωνίζεται ή θηρεύει ενδημικά είδη, επιβαρύνοντας την ήδη πιεσμένη βιοποικιλότητα. Σε αλιευτικό επίπεδο, προκαλεί σοβαρές ζημιές: αφενός καταστρέφει τα δίχτυα με τα ισχυρά του δόντια, αφετέρου μειώνει την αξία των αλιευμάτων, καθώς παγιδεύεται συχνά στα εργαλεία χωρίς να έχει εμπορική αξία.
Στην παράκτια ζώνη, η παρουσία του επηρεάζει πλέον και τους λουόμενους. Έχουν καταγραφεί περιστατικά δαγκωμάτων σε κολυμβητές, τα οποία δεν είναι μόνο επώδυνα αλλά και δυνητικά επικίνδυνα. Η αύξηση των πληθυσμών του σημαίνει ότι στο άμεσο μέλλον είναι πιθανό να παρατηρούμε συχνότερα τέτοια περιστατικά, ιδιαίτερα σε περιοχές όπως η Ερμιονίδα, όπου το είδος έχει καταγραφεί σε σημαντικούς αριθμούς. Η αντιμετώπιση του προβλήματος απαιτεί άμεσες και συντονισμένες δράσεις: συστηματική παρακολούθηση και καταγραφή των πληθυσμών, στοχευμένες εκστρατείες ενημέρωσης του κοινού ώστε να γνωρίζει τους κινδύνους, αλλά και εφαρμογή ερευνητικών προγραμμάτων που θα εξετάσουν πιθανές μεθόδους ελέγχου ή αξιοποίησης του είδους. Παράλληλα, η ενημέρωση των ψαράδων και των λουομένων είναι ζωτικής σημασίας ώστε να αποφευχθούν ατυχήματα.
ΔΔ: Θα θέλαμε να μας μιλήσετε σε γενικές γραμμές για το πόσο ζημιογόνα είναι η αφαλάτωση για την θαλάσσια ζωή και αν προβλέπεται κάποιος άλλος τρόπος ώστε να υπάρξει ισορροπία ανάμεσα σε εμάς που θέλουμε καλό νερό αλλά και στο οικοσύστημα – να μην καταστραφεί με λάθος ενέργειες.
ΔΠ: Η αφαλάτωση αποτελεί μια τεχνολογία που κερδίζει συνεχώς έδαφος, καθώς προσφέρει λύση σε περιοχές με περιορισμένους υδατικούς πόρους. Ωστόσο, οι περιβαλλοντικές της επιπτώσεις δεν είναι αμελητέες και σχετίζονται κυρίως με την απόρριψη της άλμης, δηλαδή του εξαιρετικά αλμυρού και συχνά εμπλουτισμένου με χημικά υποπροϊόντος που προκύπτει από τη διαδικασία. Η διοχέτευση της άλμης απευθείας στη θάλασσα μπορεί να οδηγήσει σε τοπική αύξηση της αλατότητας, με συνέπεια την υποβάθμιση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και τη μείωση της βιοποικιλότητας, ιδιαίτερα σε περιοχές με περιορισμένη ανανέωση υδάτων. Παρά τις προκλήσεις, η αφαλάτωση δεν πρέπει να θεωρηθεί ασύμβατη με την προστασία του περιβάλλοντος. Η λύση βρίσκεται στην εφαρμογή ορθών πρακτικών διαχείρισης: χρήση συστημάτων διάχυσης της άλμης που μειώνουν τη συγκέντρωση των αλάτων, αξιοποίηση της άλμης σε βιομηχανικές ή άλλες εφαρμογές, καθώς και ανάπτυξη τεχνολογιών χαμηλότερης ενεργειακής κατανάλωσης και μικρότερου περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Παράλληλα, η εξοικονόμηση και η ανακύκλωση νερού πρέπει να ενταχθούν στο πλαίσιο μιας συνολικής στρατηγικής για την κάλυψη των αναγκών.
Η ισορροπία μεταξύ των ανθρώπινων αναγκών για καθαρό νερό και της διατήρησης της θαλάσσιας ζωής είναι εφικτή, αρκεί να αποφευχθούν πρόχειρες λύσεις και να υιοθετηθούν σύγχρονες, τεκμηριωμένες πρακτικές. Με σωστή περιβαλλοντική παρακολούθηση και επιστημονική καθοδήγηση, η αφαλάτωση μπορεί να αποτελέσει μέρος της λύσης χωρίς να υπονομεύσει τη θαλάσσια οικολογία.
ΔΔ: Ένα άλλο τεράστιο πρόβλημα της εποχή μας είναι τα μικροπλαστικά που από τα ψάρια καταλήγουν σταδιακά στο πιάτο μας. Μάλιστα πολλά ντοκυμαντέρ έχουν αναφερθεί για την ρύπανση των θαλασσών και ότι το πρόβλημα θα γιγαντωθεί τα επόμενα χρόνια και θα γίνει μη αναστρέψιμο. Θα ήθελα να μας το σχολιάσετε αυτό και να μας πείτε αν έστω η ενημέρωση του πληθυσμού βοηθήσει ώστε να το σταματήσουμε όσο είναι νωρίς.
ΔΠ: Τα μικροπλαστικά αποτελούν μία από τις σοβαρότερες απειλές για τα θαλάσσια οικοσυστήματα και την ανθρώπινη υγεία, καθώς λόγω του μικρού τους μεγέθους εισέρχονται εύκολα στην τροφική αλυσίδα, από τους μικροοργανισμούς έως τα ψάρια και τελικά στον άνθρωπο. Η συνεχώς αυξανόμενη παραγωγή και κατανάλωση πλαστικού έχει οδηγήσει σε ανησυχητική αύξηση της ρύπανσης, με τις προβλέψεις να είναι δυσοίωνες εάν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα. Ωστόσο, υπάρχει ακόμη περιθώριο δράσης: η μείωση της χρήσης πλαστικού μιας χρήσης, η ανάπτυξη εναλλακτικών υλικών, η σωστή ανακύκλωση και κυρίως η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού μπορούν να ανακόψουν την περαιτέρω επιδείνωση. Η γνώση και η έγκαιρη κινητοποίηση της κοινωνίας αποτελούν τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για να αντιμετωπιστεί αυτό το παγκόσμιο πρόβλημα.
ΔΔ:Ανάμεσα στα βιβλία που έχετε εκδώσει βρίσκουμε και βιβλία για τους μικρούς αναγνώστες. Πόσο σημαντικό είναι να γνωρίζουν τα παιδιά από μικρή ηλικία τη θάλασσα και τα είδη που ζουν σε αυτήν. Ποιο είναι το τελευταίο σας παιδικό βιβλίο.
ΔΠ: Η γνωριμία των παιδιών με τον θαλάσσιο κόσμο από μικρή ηλικία είναι εξαιρετικά σημαντική, γιατί μέσα από αυτήν καλλιεργείται ο σεβασμός προς το περιβάλλον και θεμελιώνεται η οικολογική τους συνείδηση. Για τον λόγο αυτό έχω ασχοληθεί με τη συγγραφή βιβλίων που απευθύνονται σε νεαρούς αναγνώστες, επιχειρώντας να μεταφέρω επιστημονική γνώση με τρόπο απλό, κατανοητό αλλά και ελκυστικό. Το βιβλίο μου «Μίμης και ο θησαυρός της θάλασσας» εισάγει τα παιδιά στον μαγικό κόσμο της θάλασσας μέσα από μια τρυφερή ιστορία που συνδυάζει γνώση και φαντασία, ενώ το «Να γνωρίσουμε τη θαλάσσια ιχθυοκαλλιέργεια» τα φέρνει σε επαφή με έναν κλάδο που συχνά παραμένει άγνωστος, αλλά έχει καθοριστική σημασία για την ελληνική οικονομία και τη διατροφή. Μέσα από αυτά τα έργα φιλοδοξώ να εμπνεύσω τα παιδιά όχι μόνο να αγαπήσουν τη θάλασσα, αλλά και να την προστατεύσουν ως αυριανοί υπεύθυνοι πολίτες.
ΔΔ: Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια αυτήν την περίοδο
ΔΠ: Αυτή την περίοδο τα μελλοντικά μου σχέδια επικεντρώνονται πρωτίστως στην ολοκλήρωση της διδακτορικής μου διατριβής, η οποία αφορά τη μελέτη του μαργαριτοφόρου οστράκου Pinctada radiata. Παράλληλα, συμμετέχω ενεργά σε ερευνητικά προγράμματα που σχετίζονται με τη βιώσιμη αλιεία, την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και την προστασία της θαλάσσιας βιοποικιλότητας. Ένας ακόμη στόχος μου είναι να συνεχίσω τη συγγραφή τόσο επιστημονικών όσο και εκλαϊκευμένων έργων, ώστε η γνώση να φτάνει όχι μόνο στην επιστημονική κοινότητα αλλά και στην κοινωνία. Πιστεύω ακράδαντα ότι η επιστήμη πρέπει να επικοινωνείται με τρόπο προσιτό, ώστε να εμπνέει, να κινητοποιεί και να οδηγεί σε συλλογική δράση. Το όραμά μου για το μέλλον είναι να συμβάλλω ουσιαστικά στην προστασία των θαλασσών μας, συνδυάζοντας την έρευνα με την εκπαίδευση και την κοινωνική ευαισθητοποίηση.